Yabancıların Türkiye’de çalışma koşulları, çalışma hakkının kapsamı, süresi, sınırlamaları gibi hususlar Türkiye’deki yabancı sayısı göz önüne alındığında ciddi önem arz eder. Elbette her yabancı aynı hukuki statüde olmadığından yabancıların Türkiye’de çalışma koşulları da aynı kurallara tabi değildir. Bu kapsamda yabancının öğrenci olması, geçici koruma kapsamında olması gibi farklı hukuki statüde bulunan yabancıların Türkiye’de çalışma şartları farklıdır.
Yabancıların Türkiye’de çalışmasına ilişkin ilk düzenleme 1932 tarihli ve 2007 sayılı Türk Vatandaşlarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkında Kanun ile yapılmıştır. 1932 tarihli bu düzenleme 2003 tarihli ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır. 4817 sayılı Kanun ise 6735 sayılı ve 2016 tarihli Uluslararası İşgücü Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır.
Bu kapsamda hâlihazırda yabancıların Türkiye’de çalışma koşulları ile ilgili dikkate alınması gereken yürürlükteki mevzuat 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu’dur. 6735 sayılı Kanunun geçici 1.maddesi gereği yeni bir yönetmelik çıkarılana kadar 4817 sayılı Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmeliğin bu kanuna aykırı olmayan hükümleri uygulanır. 6735 sayılı Kanunda açıkça sayılmasa da özel kanunlardaki hükümler gereği yabancıların bazı meslekleri yapmaları yasaktır.
Çalışma İzni Alınması Zorunluluğu
Yabancıların Türkiye’de çalışma koşulları kapsamında 6735 sayılı Kanunun 6.maddesine göre, bu kanun kapsamındaki yabancılar Türkiye’de çalışmak için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından çalışma izni almak zorundadırlar.
Diğer kanunlarda ya da Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası anlaşmalarda ya da sözleşmelerde çalışma izni olmadan çalışabileceği belirtilmiş ise, bu kişiler Türkiye’de çalışma izni olmadan çalışabilirler.
Yabancıların Türkiye’de çalışma koşulları bakımından bir diğer kısıtlama da yabancıların çalışabilecekleri mesleklerle ilgilidir. 6735 sayılı Kanunda yabancıların çalışamayacağı meslekler sayılmasa da özel kanunlardaki yasaklar sebebiyle yabancılar, diş hekimliği, hekimlik, eczacılık, avukatlık, hâkimlik ve savcılık, noterlik, özel hastanelerde müdürlük, özel yahut kamu kuruluşlarında güvenlik görevlisi, gümrük müşavirliği, Türk karasularında dalgıçlık, kaptanlık, kılavuzluk, tayfalık gibi meslekleri yapamazlar.
Çalışma İzni Başvurusu Yapılacak Makam
Çalışma izin başvurusu yurt içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına, yurt dışında ise, yabancının vatandaşı olduğu ya da yasal olarak ikamet ettiği bir ülkede bulunan Türkiye Cumhuriyeti Büyükelçiliklerine ya da konsolosluklarına yapılır. Çalışma izin başvurularının yetkili aracı kurum aracılığı ile yapılması da mümkündür.
Çalışma izninin uzatılmasına ilişkin başvurular, çalışma izninin bitmesine altmış gün kala ya da her halükarda çalışma izni süresi dolmadan yapılmalıdır. Bu sürelerde yapılmayan başvurular reddedilir.
Çalışma izni başvurusunda eksik bir belge tespit edilmişse verilen süre içinde eksiklikler tamamlanmalıdır. Bu süre en fazla otuz gün olabilir. Başvurular usulüne uygun şekilde yapılmışsa, eksik bir belge yoksa çalışma izin başvurusu otuz gün içinde sonuçlandırılır. Yabancıların çalışma izni başvurularını Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı karar bağlar. Yabancıların çalışma izni başvurularında yabancının geçmişi, başvuruda belirtilen mesleğe uygun niteliklere sahip olup olmaması, suça karışıp karışmadığı vb. hususlar göz önüne alınır.
Ön İzin
Yabancıların Türkiye’de çalışma koşulları kapsamında bir yenilik olarak bazı meslekler için ön izin şartı getirilmiştir. 6735 sayılı Kanunun 8.maddesine göre, mesleki yeterlilik gerektiren sağlık ve eğitim alanlarında ön izin alınmadan çalışma izni verilemez. Sağlık hizmetleri için Sağlık Bakanlığının, eğitim hizmetleri için Milli Eğitim Bakanlığının yabancının mesleki yeterlilikte olduğuna ilişkin görüşü olmadan çalışma izni verilemez. Hangi mesleklerin mesleki yeterlilik için ön izne tabi olacağı ilgili bakanlıkların görüşü alınmak suretiyle Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca belirlenir.
Yabancı öğretim elemanları için ön izin YÖK tarafından verilir. Aynı şekilde 8.maddenin son fıkrasına göre Ar-Ge personelinin çalışma izinleri hakkında Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığının görüşü alınarak karar verilir.
Çalışma İzin Türleri
Çalışma izinleri süreli, süresiz, bağımsız ve istisnai olmak üzere dört farklı türdedir.
Süreli çalışma izni; 6735 sayılı Kanunun 10.maddesine göre, gerçek ya da tüzelkişi yahut kamu kurum ve kuruluşlarına ait olan belirli bir işyerinde yahut bu işverenlerin aynı işkolu kapsamındaki işyerlerinde belirli bir işte çalışmak üzere ilk başvuru için en fazla bir yıl süreyle çalışma izni verilir. Çalışma izninin uzatılması başvuruları bakımından ise, aynı işveren yanında çalışılıyorsa ilk uzatma başvurusunda iki, sonraki uzatma talepleri için ise en fazla üç yıl çalışma izni verilebilir. Ancak farklı işveren yanında çalışılıyorsa ilk başvurunun koşulları uygulanır.
Süresiz çalışma izni; Türkiye’de uzun dönem ikamet izni ya da en az sekiz yıl çalışma izni olan yabancılar süresiz çalışma iznine başvurma hakkına sahiptirler. Ancak bu şartları taşımak kendiliğinden süresiz çalışma izni verileceği anlamına gelmez. İdarenin takdir yetkisi vardır. Süresiz çalışma iznine sahip yabancı, uzun dönem ikamet izniyle elde edilen tüm haklardan yararlanır. Süresiz çalışma iznine sahip yabancının, seçme ve seçilme hakkı olmadığı gibi askerlik yükümlülüğü de yoktur.
Bağımsız çalışma izni; 6735 sayılı Kanunun 10/7 maddesine göre profesyonel meslek mensubu olan yabancılara ilgili kanunlardaki özel şartları sağlamak koşuluyla bağımsız çalışma izni verilebilir. Bağımsız çalışma süreli olarak düzenlenir.
İstisnai çalışma izni; İstisnai izin 6735 sayılı Kanunun 16.maddesine düzenlenmiştir. Bu maddede sayılan kişilere Kanunun 7,9 ve 10.maddelerinde yer alan çalışma izni verilmesine ilişkin usul ve esasları düzenleyen hükümlerin uygulanmasına istisna getirilebilir.
Çalışma İzninin Niteliği
6735 sayılı Kanunun 12.maddesine göre, bu kanun kapsamında verilen çalışma izni 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanununun 27.maddesinde ifade edilen ikamet izni yerine geçer. Başka bir ifadeyle çalışma izni olan yabancının ayrıca ikamet izni almasına gerek yoktur.
6458 sayılı Kanun kapsamında mülteci yahut ikincil koruma statüsü kapsamında olmayan diğer yabancıların ikamet izinleri çalışma hakkı vermez. Bu yabancılar çalışmak için ayrıca çalışma izni almak zorundadır. Ayrıca ifade edilmelidir ki çalışma izni olmaksızın çalışmak deport (sınır dışı) sebebidir.
Yurt dışından yapılan başvuru sonrası yabancı çalışma izninin verildiği tarihten altı ay içinde Türkiye’ye gelmekle yükümlüdür. Bu sürede Türkiye’ye gelmeyen yabancının çalışma izni iptal edilir.
Turkuaz Kart
6735 sayılı Kanunla ihdas edilen Turkuaz kart, eğitimi, bilgi birikimi, bilim ve teknolojiye katkısı gibi sebeplerle Türkiye’ye olumlu katkılarda bulunmuş ya da bulunabilecek yabancılar Turkuaz karta başvurabilir. Turkuaz kart ilk başvuruda üç yıl için verilir. Bu geçiş süresinde Kanunun 15.maddesi gereği iptal edilmeyen Turkuaz kartlar, hak sahibince geçiş süresinin bitiminden sonra yapılacak başvuru ile süresiz olarak verilir. Bu başvuru, geçiş süresinin bitimine 180 gün kalması ve her halükarda bu süre dolmadan yapılmalıdır.
Turkuaz kart sahibinin eşi ve çocukları için de bu kişinin yakını olduğuna gösteren ve ikamet izni anlamına gelen bir kart düzenlenir. Turkuaz kart sahibi Kanunun süresiz çalışma izni için sağladığı tüm haklardan faydalanır.
Geçici koruma statüsünden yararlanan kişiler bakımından bu hükümler uygulanmaz.
Çalışma İzni Muafiyeti
Yabancıların çalışma izni muafiyeti ile ilgili başvurular, yurt içinde doğrudan Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına, yurt dışında ise vatandaşı olduğu ya da yasal olarak bulunduğu ülkedeki büyükelçiliklere yahut konsolosluklara başvurarak çalışma izni muafiyeti alabilirler.
Kimlerin çalışma izni muafiyeti alabilecekleri 6735 sayılı Kanuna dayanarak Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının çıkaracağı yönetmelik ile belirlenecektir. Ancak yürürlükten kaldırılan 4817 sayılı Kanunun uygulama yönetmeliğinin 6735 sayılı Kanunun Geçici 1.maddesine göre bu kanuna aykırı olmayan hükümleri uygulanmaya devam edilecektir.
Çalışma izni muafiyeti ile geçirilen süreler çalışma izni ve ikamet izni hesabı sürelerinde dikkate alınmaz.
Çalışma İzninin İptali
Çalışma izni ya da muafiyeti, izin ya da muafiyetin süresinin sona ermesi yahut iznin Bakanlıkça iptali ile geçersiz hale gelir.
Ayrıca aşağıdaki hallerde çalışma izni ya da muafiyeti iptal edilir;
>Yabancıya çalışma izni ya da muafiyeti verilmesinden itibaren yabancının altı ay içinde Türkiye’ye gelmemesi,
>İçişleri yahut Dışişleri Bakanlığının uygun bulması hali hariç olmak üzere, yabancının pasaportunun yahut pasaport yerine geçen belgesinin süresinin uzatılmaması,
>Yabancının kanuna aykırı olarak çalıştığı tespit edilmişse,
>Çalışma herhangi bir sebeple sona ermişse,
>Çalışma izni başvurusu sahte ya da eksik bilgilerle yapılmış ve bu durum sonradan anlaşılmışsa,
>Turkuaz kart sahibi kişinin geçiş süresinde gerekli bilgi ve belgeleri sunmaması,
>Yabancının 6458 sayılı Kanun kapsamında Türkiye’ye girmesi yasak yabancılardan olması halinde,
>Yabancının çalışması kamu sağlığı, kamu güvenliği ve kamu düzeni için sakıncalı ise,
>Sağlık ya da zorunlu kamu hizmeti gibi sebepler hariç olmak üzere, süreli çalışma izinlerinde aralıksız altı ay, bağımsız ve süresiz çalışma izinlerinde ise aralıksız bir yıldan uzun süre Türkiye dışında yaşamışsa,
>Turkuaz kart sahiplerinin Bakanlıkça belirlenen süreden fazla yurt dışında yaşaması halinde
çalışma izin ya da muafiyetleri Bakanlıkça iptal edilir.